Νεόδμητα ξωκλήσια στο Αγερσανί(Μέρος Δ)

ΝΑΞΙΑΚΑ(ΕΠΕΤΗΡΙΔΑ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΣ ΝΑΞΙΑΚΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ)

                                     Τόμος 5/2015                                

        Νεόδμητα Ξωκλήσια (1994-2014) στο Αγερσανί Νάξου:

  Παράδοση και νεωτερικότητα

      ΜΑΡΙΑ ΜΕΛΙΣΣΟΥΡΓΟΥ(Φιλόλογος)

Οι εικόνες των Αγίων και η διάταξή τους στους  τοίχους

Σύμφωνα με τις μαρτυρίες της Μαρίας Στυλιανού Κάβουρα, στην εκκλησία του Αγ. Αρσενίου παλαιότερα υπήρχαν εικόνες διάφορων διαστάσεων σε τζάμι, που κρέμονταν στους τοίχους. Στις μέρες μας, οι μοναδικές εικόνες της εκκλησίας είναι εκείνες που εντάσσονται στην ευρεία κατασκευή του τέμπλου. Στο εκκλησάκι του Αγ. Εφραίμ οι εικόνες φέρουν τζάμι και παρατίθενται η μία δίπλα στην άλλη στους τοίχους της αριστερής και δεξιάς του πλευράς, Η διάταξη αυτή, και ό,τι έπεται, αποτελούν ασφαλώς μια θαυμάσια εξεικόνιση της διαμορφούμενης —συν τω χρόνω— λαϊκής αισθητικής και παράλληλα ένα ακόμη θέμα μελέτης για τη Σύγχρονη Λαο­γραφία. Στην Αγ. Παρασκευή και στον Αγ. Φανούριο οι εικόνες είναι ξύλινες. Στο δεύτερο —ειδικότερα— ναΐσκο είναι ομαδοποιημένες επάνω σε ένα ξύλινο τελάρο, εκατέρωθεν των τοίχων, και τις φωτίζουν καντηλάκια (εικ, 11) Τα ξωκλήσια των Αγ. Ραφαήλ και Ανάληψης συνδυάζουν εικόνες ξύλινες και εικόνες με τζάμι, με τη δι­αφορά ότι στο πρώτο υπάρχουν και δύο επιπρόσθετες εικόνες επιχρυσωμένες. 

Οι υπόλοιπες είναι σε τυχαία διάταξη στους τοίχους, ενώ στην Ανάληψη του Χριστού, έχει αποφασιστεί από την ιδιοκτήτρια του να αγιογραφηθεί ο κάθε τοίχος με κριτήριο το φύλο των Αγίων. Από την άλλη, η περίπτωση του Αγ. Κοσμά του Αιτωλού, όπως έχουμε προαναφέρει, είναι ιδιάζουσα, με συνέπεια οι τοίχοι της να μην κοσμούνται από εικόνες.

Εικ.11

Γ. Αφιερώσεις εικόνων

Πολλές είναι οι αφιερώσεις εικόνων προς τιμήν του Αγίου Αρσενίου, συμπεριλαμβανομένης της εικόνας της Παναγίας καθώς και μικρότερων εικονιδίων που δόθηκαν ως τάματα. Το ίδιο ισχύει για το ξωκλήσι του Αγ. Εφραίμ, του οποίου οι ιδιοκτήτες δέχτηκαν δύο εικόνες από συγγενικά τους πρόσωπα, αλλά και γι' αυτό του Αγ. Ραφαήλ στο οποίο αφιερώθηκαν η εικόνα του Ιωάννη του Ρώσου και της Αγ. Παρασκευής. Αφιερώσεις μικρών εικόνων συναντάμε και στο εκκλησάκι της Αγ. Παρασκευής, όχι όμως και στον Άγιο Φανούριο, διότι οι ιδιοκτήτες του αποφάσισαν να μη δέχονται αφιερώσεις. Τέλος, αναφέρουμε τον ναό του Αγ. Κοσμά του Αιτωλού, στον οποίο, λόγω της ειδικής του φύσεως, δεν έχουμε αφιερώσεις εικόνων.

Δ. Στασίδια και καθίσματα

Το «πρότυπο» ξωκλήσι δεν διαθέτει ούτε καθίσματα ούτε στασίδια, άρα παραβαίνει τον κανόνα, αν και θεωρούμε πιθανότερο ότι κάποτε τα διέθετε. Το μόνο νεόδμητο ξωκλήσι που «συμμερίζεται» την «αλλοιωμένη παράδοση» του παλαιότερου είναι του Κοσμά του Αιτωλού. Της Ανάληψης του Κυρίου και της Αγίας Παρασκευής εν μέρει ακολουθούν το παράδειγμα του Αγ. Αρσενίου, αφού δεν έχουν μεν στασίδια, έχουν όμως ξύλινες καρέκλες. Αντιθέτως, στασίδια έχουν οι Άγ. Εφραίμ, Άγ. Ραφαήλ και Αγ. Φανούριος.

 Επαναλαμβάνουμε, εν είδει προσωπικού σχολίου, ότι η απουσία στασιδιών οφείλεται μάλλον σε οικονομικούς λόγους ή λόγους εξοικονομήσεως χώρου. Οι καρέκλες είναι το νεωτερικό στοιχείο, είναι επιπλέον λειτουργικότερες, μεταφέρονται ή μετατίθενται ευκολότερα.

Ε. Αναλόγιο

Τα αναλόγια των ξωκλησιών, συμπεριλαμβανομένου και του «προτύπου», είναι κατά παράδοση ξύλινα, εκτός αυτού της Αγίας Παρασκευής που είναι μεταλλικό.

ΣΤ. Κηροπήγια

Η παράδοση σχετικά με τα κηροπήγια διατηρείται, εφόσον όλα τα καινούργια εκκλησάκια έχουν μεταλλικό κηροπήγιο.

Ζ. Πολυέλαιος

Στο «πρότυπο» ξωκλήσι, του Αγ. Αρσενίου, παλαιότερα, υπήρχε ένας μεταλλικός πολυέλαιος. Τώρα έχει αντικατασταθεί από μικρά (νεωτερικά) ηλεκτρικά φωτιστι­κά τοίχου που αδιαμφισβήτητα δίνουν πιο κατανυκτικό τόνο στη Θεία Λειτουργία και τις άλλες τελετουργίες. Τα νέα ξωκλήσια, με εξαίρεση τον Κοσμά τον Αιτωλό που φωτίζεται όπως ακριβώς η «πρωτότυπη» εκκλησία έχουν πολυέλαιο. Οι διαφορές τους έγκεινται ως προς το υλικό του. Συγκεκριμένα, ο Αγιος Εφραίμ, η Ανάληψη του Κυρίου και η Αγία Παρασκευή διαθέτουν μεταλλικό πολυέλαιο, όπως η προγενέστερη εκδοχή του Αγ. Αρσενίου, ενώ οι Άγιοι Ραφαήλ και Φανούριος φω­τίζονται από έναν κρυστάλλινο πολυέλαιο. Με αυτόν τον τρόπο, η υπόσχεση που είχε δώσει κάποτε στον Άγιο Φανούριο η ιδιοκτήτρια του ξωκλησιού του, ότι δηλαδή θα οικοδομούσε τον ναό με τα ίδια υλικά που θα έχτιζε και το σπίτι της, έγινε πράξη.

Η. Το δάπεδο

Το δάπεδο της «πρότυπης» εκκλησίας είναι μωσαϊκό πλακάκι, αλλά αυτή εί­ναι μια σύγχρονη πρακτική. Δυστυχώς, δεν γνωρίζουμε πώς ήταν παλαιότερα. Πιθανότατα το δάπεδο να αποτελούνταν από μεγάλες μαρμάρινες πλάκες. Εάν ισχύει αυτό, τότε το ίδιο χαρακτηριστικό το εντοπίζουμε και στην Αγία Παρα­σκευή. Στα υπόλοιπα νεοϊδρυθέντα ξωκλήσια συναντάμε πλακάκι που είναι συ­νήθως μάρμαρο ή γρανίτης, αμφότερα πάντως υλικά που προσδίδουν γόητρο πρωτίστως στους κτίτορες και δευτερευόντως στον ιερό χώρο. Εν αντιθέσει, ο Άγιος Κοσμάς έχει τσιμέντο, προς αποφυγή πολυτέλειας που δεν συνάδει με τον χαρακτήρα της εκκλησίας. Αξίζει να αναφερθεί ότι στο δάπεδο της Ανάληψης του Χριστού και του Αγίου Ραφαήλ υπάρχει μαρμάρινη πλάκα με ανάγλυφο τον βυζαντινό δικέφαλο αετό, μια προσθήκη που σχετίζεται μάλλον με την αισθητική αλλά κυρίως τη λόγια ιδεολογία των ιδρυτών τους.

Θ. Οι τοιχογραφίες

Το ξωκλήσι του Αγίου Αρσενίου δεν φέρει τοιχογραφίες. Το παράδειγμα του ακολουθούν τα ξωκλήσια των Αγίων Εφραίμ, Φανουρίου, Ραφαήλ και Κοσμά του Αιτωλού. Από το 2014 όμως, έχουν τοιχογραφηθεί τόσο οι τοίχοι όσο και ο θόλος του Αγίου Αρσενίου. Συγκεκριμένα, στο κέντρο του θόλου βρίσκεται η τοιχογραφία του Παντοκράτορα και της Παναγίας που περιβάλλονται εκατέρω­θεν από δύο μορφές Αγίων. Στην Αγία Παρασκευή, οι τοίχοι κο­σμούνται επίσης από τοιχογραφίες Αγίων. Λιτή μεν, δεσπόζουσα δε, είναι η τοιχογραφία στον θόλο του ιερού όπου δύο χερουβίμ τείνουν το χέρι τους προς το «ιερόν μανδήλιον» του Χριστού, ανάμεσά τους (εικ. 12). 

Τοιχογραφημένη είναι και η εκκλησία της Ανάληψης του Κυ­ρίου, και μάλιστα οι ιδιοκτήτες της έχουν δεχτεί αφιερώσεις τοιχογρα­φιών αντί εικόνων - ταμάτων. Στο ιερό, αναπαρίστανται ο Ιησούς με δύο Αγίους και στον θόλο η Πλα­τυτέρα των Ουρανών. Καθώς ει­σερχόμαστε, στα δεξιά του ναού υπάρχει μια συνεχής τοιχογραφία με έξι φιγούρες Αγίων. Τέλος, τοιχογραφημένα είναι και τα τμήματα του τοίχου που βρίσκονται δεξιά και αριστερά του τέμπλου.

Εικ.12

Τα πανηγύρια των ναϋδρίων

Τα πανηγύρια τους, με τα οποία θα ασχοληθούμε στη συνέχεια, αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της εορτής προς τιμήν του τιμώμενου Αγίου. Πέραν όμως της θρησκευτικής τους σημασίας, επιτελούν κι ένα κοινωνικό ρόλο. Είναι μια ευκαιρία συνάντησης των κατοίκων του χωριού και συνάμα άλλων επισκεπτών. Είναι γνωστός στη Λαογραφία ο πολυσχιδής χαρακτήρας τους και δεν απαιτείται εδώ ειδικότερη αναφορά.

Συνοπτικά, όλων των εκκλησιών τα πανηγύρια έχουν περίπου την ίδια μορφή, δηλαδή εσπερινός την παραμονή ή όρθρος ανήμερα, αρτοκλασία, κεράσματα και προσκύνηση της εορτάζουσας εικόνας του Αγίου στον αυλόγυρο του ξωκλησιού. Τα κεράσματα και τα φαγητά που προσφέρονται στους πιστούς είναι εναρμονι­σμένα με το θρησκευτικό χαρακτήρα της ημέρας. Είναι δηλαδή είτε αρτύσιμα είτε νηστίσιμα.

Οι οικογένειες των κτιτόρων είναι εκείνες που αναλαμβάνουν την περιποίηση του χώρου, εκτός του Αγ Αρσενίου (την έχει αναλάβει με αγάπη και έμπρακτο ενδιαφέρον εδώ και τόσα χρόνια η οικογένεια της Μαρίας Στυλ. Κάβουρα) και του Κοσμά του Αιτωλού, τον οποίο φροντίζει ο κηπουρός της περιοχής, που δι­αμένει μόνιμα εκεί με την οικογένειά του. Όσον αφορά στα κεράσματα, σε όλα τα πανηγύρια υπάρχει οργάνωση στο μοίρασμά τους. Τέλος, οι εορτασμοί των πανηγυριών δεν συνοδεύονται από ζωντανή μουσική.

Αγίου Εφραίμ: Την παραμονή γίνεται ο εσπερινός και ανήμερα το πρωί η Θεία Λειτουργία. Στη συνέχεια, πάνω σε τραπέζια που στήνονται έξω από την εκκλησία, τοποθετούνται φαγητά και κρασί, προσφερόμενα από την οικογένεια και από όποιον άλλο επιθυμεί. Επίσης, το προσκυνητάρι του Αγίου εκτίθεται προς προσκύνηση στην αυλή.

Αγίου Φανουρίου: Την παραμονή τελείται πανηγυρικός Εσπερινός που συν­δυάζεται με γεύμα ή γλυκό Η αυλή στρώνεται με μυρτιές και κρινάκια, μοιρά­ζονται φανουρόπιτες και ευλογιές. Ανήμερα, πραγματοποιείται Όρθρος και Θεία Λειτουργία με τρισάγιο στους κτίτορες και παππούδες που κληροδότησαν το οικόπεδο όπου ανεγέρθη η εκκλησία, αγιασμό και λιτανεία γύρω από το σπίτι. Συνήθως, παρατίθεται πρωινό σε ατομικές συσκευασίες πάνω σε τραπέζια.

Αγίου Ραφαήλ: Τη Δευτέρα του Πάσχα γίνεται εσπερινός. Την Τρίτη, γίνεται Θεία Λειτουργία και έπειτα λιτανεία γύρω από το ξωκλήσι που καταλήγει σε φαγοπότι. Η οικογένεια αναλαμβάνει να φέρει δικό της φαγητό και κρασί, αλλά όποιος επιθυμεί να συνεισφέρει φέρνει γλυκά κεράσματα. Για τον λόγο αυτό, στήνονται στον αυλόγυρο της εκκλησίας τραπέζια και κάθε χρόνο υπάρχει κάποιος που αναλαμβάνει να σερβίρει το φαγητό σε μερίδες.

Κοσμά του Αιτωλού: Στις 24 του Αυγούστου τελείται η Θεία Λειτουργία. Προσφέρονται κεράσματα (καφές, κουλουράκια κλπ.) από τις γυναίκες του χωριού και τους καταστηματάρχες ως δωρεά. Ακόμη, για τις ανάγκες του πανηγυριού μεταφέρονται φορητά χρηστικά αντικείμενα (π.χ. καθίσματα), τα οποία —όπως είδαμε παραπάνω— η εκκλησία δεν διαθέτει, εξαιτίας της λιτότητάς της.

Ανάληψης Χριστού: Το πανηγύρι εδώ ακολουθεί το τυπικό τελετουργικό των πανηγυριών της Νάξου. Θεία Λειτουργία ανήμερα, αρτοκλασία και στη συνέχεια φαγητό και κρασί από την οικογένεια και από όποιον άλλο θελήσει, σε συνεννόηση με την ιδιοκτήτρια.

Αγίας Παρασκευής: Το πανηγύρι λαμβάνει χώρα ανήμερα, κάθε 2-3 χρόνια. Όμως κάθε χρόνο γίνεται εσπερινός την παραμονή της εορτής με αρτοκλασία, μεζέδες, κρασί και γλυκό που ετοιμάζει για τους πιστούς η κτιτορική οικογένεια. Τα φαγητά παρουσιάζονται σε μεγάλες πιατέλες και ο καθένας έχει το πλαστικό πιατάκι του.

Τα οικονομικά των ναϋδρίων

Τα χρηματικά ποσά που συγκεντρώνονται κατά τις διάφορες τελετουργίες στις εκκλησίες του Αγίου Αρσενίου και Κοσμά του Αιτωλού ανήκουν στο «παγκάρι» της ενορίας του χωριού. Στα ξωκλήσια των Αγ. Εφραίμ, Αγ. Ραφαήλ, Ανάληψης και Αγ. Παρασκευής αξιοποιούνται για τις ανάγκες της συντήρησης τους. Από την άλλη, η εκκλησία του Αγίου Φανουρίου δεν διαθέτει παγκάρι και η οικογένεια δεν δέχεται προσφορές παρά μόνον το πρόσφορο, το λάδι και το κρασί για τη Θεία Λειτουργία. Το κερί το προσφέρει η ίδια η οικογένεια στους προσκυνητές (κατ' αντίθεση ίσως προς τα ειωθότα, όπου ο κτίτωρ αναμένει την οικονομική του στήριξη διά της αγοράς του από το εκκλησιαζόμενο κοινό). Συγκεντρώνεται όμως κάθε χρόνο ένα χρηματικό ποσό που διατίθεται σε άπορη οικογένεια του χωριού. Ας αναφερθεί επίσης στο σημείο αυτό ότι όλα τα ξωκλήσια είναι διαθέσιμα προς προσκύνηση μετά από σχετική συνεννόηση με τους ιδιοκτήτες ή με τον ιερέα του χωριού, και αυτό κυρίως για λόγους ασφαλείας των ίδιων των ιερών χώρων, των εικόνων τους και του εν γένει εξοπλισμού τους. Επίσης, όλα τους, είτε βραχυπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα, «αγκαλιάστηκαν» από τους πιστούς. Ο Άγιος Φανούριος είναι επισκέψιμος κυρίως από τους Αθηναίους όπως υποστηρίζει η ιδιοκτήτρια του. Το πανηγύρι του μετρά περί τους 250 επισκέπτες, ενώ. όπως ισχυρίζεται ο πατήρ Συμεών, «τα παιδιά ανυπομονούν κάθε χρόνο να έρθουν στην κατασκήνωση του Αγίου Κοσμά».

Συμπεράσματα

1.Όσον αφορά στην αρχιτεκτονική δομή των νεοϊδρυθέντων εκκλησιών, η παρά­δοση που θέλει το ξωκλήσι ένα απλό και μονόκλιτο θολωτό κτίσμα τηρήθηκε στις μισές των περιπτώσεων. Με άλλα λόγια, παρατηρείται μια προσπάθεια τα χαρακτηριστικά που προσιδιάζουν σε μεγαλύτερους ναούς, όπως ο τρούλος και το σταυροειδές σχήμα, να προσαρμοστούν σε μικρότερα κτίσματα.

2.Όσον αφορά στο εσωτερικό των εκκλησιών αυτών, υπήρχαν δύο αντίρροπες τάσεις εκ μέρους των ιδιοκτητών τους. Η μία τάση ήταν η πολυτελής διακόσμηση τους, όπως οι επιχρυσωμένες εικόνες και οι περίτεχνοι πολυέλαιοι, ενώ η άλλη τάση υποδείκνυε μια κάπως πιο συγκρατημένη και λιτή προσέγγιση Αυτό θα μπορούσε να εξηγηθεί από διάφορους λόγους, οι οποίοι όμως δεν ανήκουν στο φάσμα ενδιαφέροντος της παρούσας έρευνας.

3.Όλα τα νεόδμητα ξωκλήσια, εκτός του Κοσμά του Αιτωλού. είναι ιδιόκτητα. Το χαρακτηριστικό αυτό μπορούμε να το συσχετίσουμε με μια παράδοση που υπήρχε εδώ και πολλά χρόνια στο Αγερσανί Νάξου. (Στα 1836 η παπαδιά του πρωτοπαπά Μελισσουργού προικίζει τη θυγατέρα της Μαρία «την τρισυπόστατην εκκλησίαν οπού μητρόθεν εξουσιάζει εις το χωρίον Αγερσανί.. τα δύο μετόχια της αυτής εκκλησίας δηλαδή την Παναγία την Μαρμαριώτισσα και τον Άγιον Παντελεήμονα...» καθώς και το πυργάκι του Αγίου Νικολάου (15).

4.    Τέλος, από την έρευνα που διεξήγαγα, μου έκανε εντύπωση ότι μέσα στα τε-λευταία είκοσι χρόνια, τα οποία και εξετάζω, οι νεόδμητες εκκλησίες είναι επτά τον αριθμό, συμπεριλαμβανομένης και μίας υπό κατασκευήν, και αυτό δηλώνει μια ανοδική τάση στην ναών στο συγκεκριμένο χωριό. Θα μπορούσε κάποιος να αποδώσει αυτή τη συμπεριφορά σε μια αναθέρμανση του θρησκευτικού συναισθήματος που κατέλαβε τους κατοίκους του; Ποιες να είναι άραγε οι αιτίες αυτής της αναθέρμανσης; Το όλον κοινωνικό, ιδεολογικό κλίμα των τελευταίων δεκαετιών; Η παρέμβαση στην πνευματική ζωή του χωριού συγκεκριμένων προσώπων-καθοδηγητών, τους οποίους ο λαός του ευλαβείται;

(15) Βλ. ενδεικτικά Νίκου Α. Κεφαλληνιάδη, Αγερσανί Νάξου, το παραγωγικό, παραδοσιακό και τουριστικό Λειβαδοχώρι,΄Έκδοση «Συλλόγου Αγ. Αρσενίου  Νάξου», Αθήνα 1987

                                 Τέλος