Νεόδμητα ξωκλήσια στο Αγερσανί(Μέρος Γ)

ΝΑΞΙΑΚΑ(ΕΠΕΤΗΡΙΔΑ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΣ ΝΑΞΙΑΚΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ)

                                     Τόμος 5/2015                                

        Νεόδμητα Ξωκλήσια (1994-2014) στο Αγερσανί Νάξου:

  Παράδοση και νεωτερικότητα

      ΜΑΡΙΑ ΜΕΛΙΣΣΟΥΡΓΟΥ(Φιλόλογος)

Εξωτερική περιγραφή

Α. Η θέση του καμπαναριού

           Το καμπαναριό του Αγ. Αρσενίου είναι κτισμένο μπροστά στην κεντρική εί­σοδο. Την παράδοση αυτήν ακολουθούν οι Αγ. Εφραίμ. Άγ, Φανούριος, Αγ. Ρα­φαήλ, Αγ. Παρασκευή και η Ανάληψη του Κυρίου. Όσον αφορά στην περίπτωση του Κοσμά του Αιτωλού, στους πλαϊνούς τοίχους υπάρχουν αντηρίδες που στη­ρίζουν τον θόλο, και το καμπαναριό είναι εντοιχισμένο σε μία από αυτές.

Εικ.7

Β. Ο αυλόγυρος

         Οι εκκλησίες των Αγ. Αρσενίου, Αγ. Εφραίμ, Αγ. Ραφαήλ και Κοσμά του Αι­τωλού έχουν τσιμεντένιο περιμετρικό αυλόγυρο. Εν αντιθέσει, ο αυλόγυρος του Αγ. Φανουρίου έχει στρωθεί με πλάκα Καρύστου, ενώ της Ανάληψης του Κυρίου από λευκό πλακάκι, δυο εντελώς ξένα προς την παράδοση του νησιού υλικά, που όμως έχουν παρεισφρύσει δυναμικά στη σύγχρονη εικόνα του ναξιακού τοπίου.

  Η εκκλησία της Αγ. Παρασκευής έχει πλακόστρωτο περίβολο που στολίζεται από δύο μεγάλα πήλινα πιθάρια (χρώματος μπλε) στην είσοδο της. Η παρου­σία τους στον αυλόγυρο ενός χριστιανικού ναϋδρίου μπορεί να εκφράζει την επιθυμία του κτίτορά του να συνδεθεί με το αρχαιοελληνικό του παρελθόν, μια «ιεροσυλία» κατ' άλλους, όμως η επιλογή του συγκεκριμένου χρώματος (άλλου επιβεβλημένου άνωθεν στοιχείου, εδώ και δεκαετίες βέβαια) ακυρώνει κατ' ουσίαν την επιθυμία του.

   Γ. Παγκάκια/πεζούλια και μόνιμο στέγαστρο

       Οι εκκλησίες που διαθέτουν πεζούλια στις αυλές τους, ακολουθώντας έτσι ως προς αυτό την πρωτότυπη , είναι οι Αγ Ραφαήλ, Αγ. Φανούριος, Ανάληψη Κυρίου και Αγ. Παρασκευή. Στον Άγιο  Αρσένιο την τελευταία εικοσαετία προστέθηκε ένα στέγαστρο για την προστασία των προσκυνητών κατά την ημέρα της γιορτής των αγίων τους (μια επιζήμια, όπως την κρίνουμε, τακτική, που αλλοιώνει τον χαρακτήρα των εξωκλησιών).

    Δ. Λουλούδια, δέντρα, βρύση

      Για τον πιστό, η πνευματική συνάντηση με το Θείον γίνεται πιο άμεση όταν ο χώρος της λατρείας του είναι κι αυτός κομμάτι της φύσης που τον περιβάλλει. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι όλα τα ξωκλήσια της έρευνάς μας, εκτός αυτού της Αναλή­ψεως (που βρίσκεται σε αγρό με λουλούδια) στολίζονται με την παρουσία πολύχρωμων λουλουδιών, τα οποία οι ιδιοκτήτες τους φρόντισαν να φυτέψουν ολόγυρα τους. Συγκεκριμένα, τον Άγ. Φανούριο κοσμούν κρίνα, τον Άγ. Ραφαήλ τριαντα­φυλλιές και βιολέτες. Το ίδιο ισχύει και με την παρουσία διάφορων  δέντρων, όπως αρμυρίκια, ελιές, φίκοι, κ.ά. Τέλος, η βρύση (για τις ανάγκες των ναΐσκων και του κοινού είναι κοινό στοιχείο στις αυλές τους. (βλ. εικ. 8).

Ει.κ.8

     Ε. Βοηθητικοί χώροι

Ο Αγ. Αρσένιος και ο Αγ. Ραφαήλ έχουν στην αυλή τους μια λειτουργική απο­θήκη  (13)ενώ ο Άγ Εφραίμ και ο ναός της Αναλήψεως δεν διαθέτουν κάτι σχετικό. Στον Άγ. Φανούριο και την Αγ Παρασκευή χρησιμοποιούνται ως αποθηκευτικοί χώροι, οι παρακείμενες οικίες των ιδιοκτητών τους, ενώ στον Κοσμά τον Αιτωλό αξιοποιείται αντιστοίχως η ευρύτερη περιοχή της κατασκήνωσης.

(13)Θεωρώ ότι η αποθήκη στον  Άγιο Αρσένιο είναι νεότερη προσθήκη

     ΣΤ. Πόρτες και παράθυρα

Στις σύγχρονες εκκλησίες, τα υλικά από τα οποία αποτελούνται οι πόρτες και τα παράθυρα είναι σίδερο, ξύλο, είτε αλουμίνιο με επένδυση στο χρώμα του ξύ­λου. Οι πόρτες στην πλειοψηφία τους φέρουν ανάγλυφα το σχήμα του σταυρού. Όσον αφορά στα παράθυρα, το σύνηθες είναι να είναι απλής κατασκευής, δηλα­δή παράθυρο είτε με απλό τζάμι είτε με αντίστοιχο που φέρει ανάγλυφα το σχήμα του σταυρού. Στην Αγία Παρασκευή και στην Ανάληψη του Κυρίου συναντάμε και τζάμια βιτρό. Το ξωκλήσι του Αγ. Αρσενίου έχει ένα μόνο παράθυρο, από λευκό αλουμίνιο, και κάγκελα εξωτερικά, Είναι σαφές ότι παλαιότερα ήταν ξύλι­νο. Το παράθυρο είναι βορινό. Αντιθέτως, στην ανατολή, το Ιερό του δεν διαθέτει παράθυρο όπως είθισται στη νεότερη παράδοση, συμπεριλαμβανομένων και των νεόδμητων ξωκλησιών. Αυτό διαταράσσει τρόπον τινά τις σχέσεις παράδοσης και νεωτερικότητας των ξωκλησιών, αφού στην περίπτωση αυτήν ως φορείς της παράδοσης φαίνονται να είναι τα νεότερα ναϋδρια και όχι το παλαιότερο.

       Εσωτερική περιγραφή

Α. Τέμπλο

        Άγιος Αρσένιος: Το τέμπλο του «προτύπου» μας ναϋδρίου είναι μια απλή ξύ­λινη κατασκευή. Αν και αποτελεί το μέτρο σύγκρισης στην παρούσα εργασία, το ίδιο αποκλίνει της «παράδοσης» στο ότι το τέμπλο του δεν είναι 12ορτο. Με αυτήν την παράμετρο υπόψη, θα γίνουν οι συγκρίσεις με τα νεότερα ξωκλήσια παρακάτω. Στο επάνω μέρος του στερεώνονται ένας ξύλινος σταυρός και δύο μεταλλικά φαναράκια δεξιά κι αριστερά του. Έχει επίσης εικόνες της Παναγίας και του Χριστού σε τζάμι. 

Εικ.9

Το Ιερό διαθέτει δύο εισόδους. Την κεντρική, που έχει μεσαίου μεγέθους ξύλινη πόρτα και εγχάρακτο σταυρό επάνω της, ενώ πίσω της κρέμεται κόκκινη κουρτίνα, και την πλαϊνή, που καλύπτεται πλήρως από κόκ­κινη κουρτίνα, Προφανώς, η παραδοσιακή θύρα (είτε η επάνω μισή της Ωραίας Πύλης ή η πλαϊνή) απουσιάζουν για οικονομικούς λόγους.

Άγιος Εφραίμ: 12ορτο τέμπλο από σκαλιστό ξύλο. Αναπαριστά τους 12 μα­θητές του Ιησού. Στο κέντρο του τέμπλου απεικονίζεται ο Μυστικός Δείπνος και πάνω του δεσπόζει ένας ξύλινος σταυρός. Η Ωραία Πύλη είναι ξυλόγλυπτη και τη διακοσμεί ένα γνωστό σύμβολο της Ορθοδοξίας, η άμπελος. Δεξιά της πύλης υπάρχουν σε τζάμι οι

εικόνες του Αρχάγγελου Μιχαήλ και της Παναγίας με το Θείο βρέφος, ενώ αριστερά της, εκείνες του Χριστού και του Αγ. Εφραίμ, Πάνω από κάθε εικόνα κρέμεται ένα λαδοκάντηλο (εικ. 9).

Άγιος Φανούριος: 12ορτο ξυλόγλυπτο τέμπλο από το Άγιο Όρος που αναπαρι­στά τη ζωή του Χριστού. Στο μέσον του δεσπόζει ο Μυστικός Δείπνος, ενώ στην κορυφή του τέμπλου υπάρχει ένας ξύλινος σταυρός, Κάτω από το 12ορτο είναι εντοιχισμένες τέσσερις ξύλινες εικόνες με καντηλάκια λαδιού. Αναλυτικά, ξεκι­νώντας από τα αριστερά προς τα δεξιά, συναντάμε τον Αρχάγγελο Γαβριήλ, την Παναγία με το Θείο Βρέφος, στη συνέχεια παρεμβάλλεται η Ωραία πύλη, και ακο­λουθούν οι εικόνες του Χριστού και του Αγ. Φανουρίου. Η Ωραία Πύλη διαθέτει μέχρι το μέσον της ξύλινη πόρτα, ενώ το επάνω της τμήμα καλύπτει μια κουρτίνα.

Άγιος Ραφαήλ: 12ορτο μαρμάρινο τέμπλο που αναπαριστά τη ζωή του Χρι­στού και τους τέσσερις Ευαγγελιστές. Στο κέντρο του βρίσκεται ο Μυστικός Δεί­πνος και ακριβώς από πάνω μαρμάρινος σταυρός. Κάτω από το 12ορτο υπάρχει μια, σειρά εικόνων σε τζάμι: (από αριστερά) ο Αρχάγγελος Μιχαήλ, (η μορφή του οποίου είναι αποτυπωμένη πάνω στην πόρτα της πλαϊνής εισόδου), ο Αγ. Ευστά­θιος, ο Αγ. Ραφαήλ με τον Αγ. Νικόλαο και την Αγ. Ειρήνη, η Παναγία με το Θείο Βρέφος -εδώ παρεμβάλλεται η Ωραία Πύλη καλυπτόμενη από βελούδινη κόκ­κινη κουρτίνα με κεντητό χρυσό σταυρό- ο Χριστός, ο Ιωάννης ο Πρόδρομος, ο Αγ. Νεκτάριος και τέλος η Αγ. Ειρήνη Χρυσοβαλάντου. Πάνω από κάθε εικόνα κρέμεται ένα λαδοκάντηλο. Κάτω από τις προαναφερθείσες εικόνες, το τέμπλο συνεχίζει με σχέδια σκαλισμένα στο μάρμαρο.

Ανάληψη του Κυρίου: 12ορτο τέμπλο από σκαλιστό μάρμαρο που αναπαριστά τους μαθητές του Ιησού. Στο μέσον του, εξέχουσα θέση κατέχει η απεικόνιση του Χριστού με την Παναγία και τον Άγιο Ιωάννη. Η Ωραία Πύλη σκεπάζεται με πορ­φυρή βελούδινη κουρτίνα. Πιθανότατα η απουσία της παραδοσιακής πόρτας της Ωραίας Πύλης να οφείλεται σε οικονομικούς λόγους. Στα δεξιά είναι οι ξύλινες ει­κόνες του Χριστού, του Αγ. Ιωάννη και της Ανάληψης του Κυρίου. Στην αριστερή πλευρά, υπάρχει η εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας και εν συνεχεία η μορφή του Αρχάγγελου Μιχαήλ σχεδιασμένη επάνω στην αριστερή θύρα-είσοδο του ιε­ρού. Μπροστά από τις εικόνες κρέμονται καντηλάκια λαδιού (εικ. 10).

Εικ.10

Το ξωκλήσι του Κοσμά του Αιτωλού δεν διαθέτει τέμπλο, πιθανότατα επειδή πρέπει να συνάδει -κατά τον κτίτορά του- με την ιεραποστολική ιδιότητα του τιμώμενου σε αυτό Αγίου και εξ αιτίας του πρωτοχριστιανικού του ρυθμού. Ούτε της Αγίας Παρασκευής διαθέτει τέμπλο, αλλά λόγω του μικρού του μεγέθους. Εναλλακτικώς, το ιερό διαχωρίζεται από τον υπόλοιπο χώρο με μια σειρά από μαρμάρινες κολώνες μεσαίου μεγέθους, στην επιφάνεια των οποίων στέκονται οι ξύλινες εικόνες της Αγ. Παρασκευής, της Παναγίας Βρεφοκρατούσας, του Χρι­στού και του Αγ. Ιωάννου του Πρόδρομου. Η οριζόντια διαδοχή των μαρμάρινων κολώνων διακόπτεται στο μέσον από την είσοδο για το Ιερό.

Συμπερασματικά, όσον αφορά στα τέμπλα: τον Αγ. Ραφαήλ και την Ανάληψη του Κυρίου θα τα κατηγοριοποιήσουμε σε μία ομάδα, καθώς τα τέμπλα τους παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες, και θα τη συγκρίνουμε με το πρωτότυπο ξω­κλήσι. Συμβαδίζουν με την καθιερωμένη παράδοση στα εξής σημεία: Πρώτον, πάνω από τα τέμπλα τους έχουν σταυρό. Δεύτερον, τα τέμπλα τους φέρουν με­γάλες εικόνες — του Αγ. Ραφαήλ είναι σε τζάμι, ενώ της Ανάληψης χωρίς τζάμι. Τρίτον, τα τέμπλα τους έχουν δύο εισόδους, και τέταρτον είναι 12ορτα. Σε αυτό το σημείο, υπενθυμίζουμε ότι η εκκλησία που λάβαμε ως πρότυπο αποκλίνει της παραδεδομένης τεχνοτροπίας που θέλει το τέμπλο 12ορτο. Τα σημεία απόκλισης από το «πρότυπο» ξωκλήσι είναι τα ακόλουθα: Τα τέμπλα τους δεν είναι ξύλινα, αλλά μαρμάρινα, το αυτό ισχύει και για το υλικό κατασκευής του σταυρού που φέρουν στο μέσον τους. Τη διαφορά ερμηνεύουν θαρρώ οι σύγχρονες συνθήκες και η σχετική ευμάρεια των κτιτόρων τους. Η Ωραία Πύλη τους είναι καλυμμένη εξ ολοκλήρου με κόκκινη βελούδινη κουρτίνα (οι λόγοι μάλλον είναι οικονομι­κοί), ενώ η αριστερή-πλαϊνή είσοδος στο Ιερό έχει θύρα με αποτυπωμένη (κατά τα ειωθότα) τη μορφή του Αρχάγγελου Μιχαήλ.

Το ναΰδριο του Αγ. Εφραίμ εναρμονίζεται με την παράδοση των παλαιών ξω­κλησιών στο ότι το τέμπλο του είναι ξύλινο και δωδεκάορτο, στο ότι υπάρχει ένας ξύλινος σταυρός στην κορυφή του και στο ότι φέρει μεγάλες εικόνες που προστατεύονται με τζάμι. Όσον αφορά στον Αγ. Φανούριο, εάν εξαιρέσουμε το 12ορτο τέμπλο και τη μία είσοδο του, παρουσιάζει ομοιότητες με την παλαιά εκ­κλησία στα παρακάτω σημεία: Συγκεκριμένα, το υλικό κατασκευής του τέμπλου είναι το ξύλο και διακοσμείται με μεγάλες ξύλινες εικόνες. Τέλος, η Ωραία Πύλη είναι ξύλινη, μεσαίου μεγέθους και το κενό πίσω της καλύπτεται από κουρτίνα.


θα ακολουθήσει το Δ΄ μέρος