Χριστούγεννα μιας άλλης εποχής στο Αγερσανί

Η περίοδος των Χριστουγέννων με αυτή του Πάσχα θεωρούνται για την χριστιανοσύνη οι πιο σημαντικές θρησκευτικές περίοδοι του χρόνου.

Για το λόγο αυτό γύρω από αυτές τις περιόδους δημιουργήθηκαν πολλά έθιμα του λαικού και θρησκευτικού εορτολογίου.

Στις Κυκλάδες οι εορτασμοί του «Δωδεκαημέρου» (Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Θεοφάνεια) έχουν έναν μοναδικό, ιδιαίτερο χαρακτήρα ο οποίος ποικίλλει  από νησί σε νησί.

Σήμερα τα έθιμα αυτά στη Νάξο αποτυπώνουν παλιές συνήθειες και ξυπνούν νοσταλγικές στιγμές.

Κάποια παρασύρθηκαν στη λαίλαπα του χρόνου, άλλα πάλι παραμένουν αναλλοίωτα… Τα έθιμα των Χριστουγέννων της Πρωτοχρονιάς αλλά και των Φώτων διαφέρουν,ελάχιστα όμως, από χωριό σε χωριό…  Κάλαντα, χοιροσφάγια, καλικάτζαροι, χριστόψωμα και κουκουλομαεριές συνθέτουν το χριστουγεννιάτικο κλίμα στη Νάξο.

Γράφει η Φιλίππα Καραμπάτση στην εργασία της με θέμα «Λαογραφική Συλλογή εκ του χωρίου Άγιος Αρσένιος που έγινε τα Χριστούγεννα του 1968 και έχει μεταφερθεί στο βιβλίο του Ν.Κεφαλληνιάδη «ΑΓΕΡΣΑΝΙ ΝΑΞΟΥ».

Την παραμονή των Χριστουγέννων ζυμώνουμε τα Χριστόψωμα που είναι πούλοι, μακρουλά ψωμιά για να τάχουμε να τα δώσουμε σ’ αυτούς που λένε τα κάλαντα. Την παραμονή των Χρι­στουγέννων σφάζουμε και τους χοίρους.

Ο Γλιναδιώτης ομότιμος καθηγητής στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης αγαπητός φίλος Μανόλης Σέργης στο βιβλίο του «Λαογραφικά και εθνογραφικά από το Γλινάδο Νάξου» γράφει και  για το έθιμο αυτό  με κάθε λεπτομέρεια,εγώ όμως εδώ  μεταφέρω επιλεγμένα αποσπάσματα, αποφεύγοντας λεπτομέρειες που ίσως δεν συνάδουν  με τις συνήθειες και τον τρόπο ζωής των νέων ανθρώπων, πλην όμως ήταν μια πραγματικότητα που εγώ και η γενιά μου στο χωριό την ζούσαμε πολύ έντονα αυτή την εποχή.

«Τα γουρουνόπουλα τα αγόραζαν είτε τις επόμενες των Χριστουγέννων ημέρες, είτε κατά τον Αύγουστο μήνα. Τα εξέτρεφαν λοιπόν άλλοι μεν ένα ολόκληρο έ­τος, άλλοι δε πέντε περίπου μήνες, με αποτέλεσμα να φθάνουν κατά την περίοδο της σφαγής τους,παραμονές Χριστουγέννων, τις 180 με 200 οκάδες.

 Στο χωριό τα πωλούσαν «Απανοχωριανοί» εκτροφείς γουρουνιών, οι οποίοι, κατά τις προ­αναφερθείσες περιόδους, «κατέβαιναν» από τα ορεινά χο)ριά με τα γαϊδουρομούλαρά τους φορτωμένα μικρά χοιρίδια, μέσα σε καφάσια, και διαλαλούσαν την πραμάτεια τους.

Αγόραζαν είτε θηλυκά είτε αρσενικά χοιρίδια. Τα πρώτα ήταν φθηνότερης τι­μής,έκαναν μέχρι τη σφαγή τους πολύ λίπος και είχαν γενικώς νοστιμότερο του αρσενικού κρέας. Τα αρσενικά αντιθέτως απέδιδαν περισσότερο κρέας. Δύο π.χ. ίδιας ηλικίας, αλλ’ αντιθέτου φύλου γουρουνόπουλα έφθαναν αντιστοίχως 80 και 100 οκάδες.

Ολοι οι παλιοί Γλιναδιώτες εξέτρεφαν μεγάλα γουρούνια......... 

Τα γουρούνια τα έσφαζαν παραμονή Χριστουγέννων, κατά παρέες. Συγκε­ντρώνονταν όλοι οι συγγενείς στην αυλή του ενός, έφερναν και τα υποψήφια θύ­ματα τους,τελείωναν το ένα και άρχιζαν το άλλο. Ολο το χωριό «εκάπνιζενε» από τους καπνούς της φωτιάς που άναβαν σε κάθε αυλή για να θερμάνουν το νερό με το οποίο θα τους αποτρίχωναν και θα καθάριζαν τα εντοοθιά τους........

Τα μικρά παιδιά παιδιά περίμεναν εναγωνίως τη «φούσκα» του (την ουροδόχο κύστη), για να την φουσκώσουν και να την κάνουν μπάλλα ποδοσφαίρου.

Την επομένη μέρα, παραμονή Χριστουγέννων, «εκόβανε», τεμάχιζαν δηλαδή,το κρέας του, μεταβαίνοντας από οικία σε οικία.

Η διαδικασία αυτή ήταν αφορμή για ένα ακόμη γλέντι, αφού τον τεμαχισμό ακο­λουθούσε μεζεδάκι και κρασί, και αφού δεν τε­μάχιζαν μόνον ένα σφακτό, αλλά όλων των με­λών της παρέας....».

Τα χοιροσφάγια που έζησα στο χωριό

Όταν πλησίαζαν οι μέρες για το σφάξιμο ο πατέρας μου κανόνιζε την παρέα του. Ήταν ο Στέλιος ο Κάβουρας (Μπιρικοστέλιος) κι ο Στέλιος ο Βελώνης.Οι ετοιμασίες και ο τόπος σφαγείου ήταν στου Μπιρικοστέλιου τις φαραοσκιές σ΄ ένα άνοιγμα   που υπήρχε.Εκεί  την παραμονή των Χριστουγέννων μαζευόμασταν  όλοι, παιδιά και μεγάλοι ο καθένας έτοιμος να παίξει το ρόλο του. Εμείς τα παιδιά φυσικά για παιχνίδι και μικροβοήθειες ,οι άντρες για το σφάξιμο και οι γυναίκες για το πλύσιμο των εντέρων.  

Ο Νικόλας Χίος και η παρέα του
Φωτογραφική συλλογή Παύλου και Αρτεμισίας Αναγνωστόπουλου    

Σε αυτή τη διαδικασία η επιθυμία νικούσε τη λύπη και το φόβο. Κανείς δεν ενδιαφέρονταν  για το σκηνικό  που όλο το χωριό γέμιζε με τις αγωνιώδεις κραυγές των γουρουνιών και τα αίματα που κυλούσαν σαν ρυάκια στους δρόμους του. Όλοι ταγμένοι για το έθιμο και για τα απαραίτητα στην οικογενειακή ζωή χοιρινά προϊόντα.

Εμείς τα παιδιά παίρναμε τη φούσκα του(ουροδόχο κύστη) την τρίβαμε στο χώμα και αφού μαλάκωνε και φεύγανε τα περιττά λίπη τη φουσκώναμε και παίζαμε μπάλα.

Το κάθε σφαχτό μεταφερότανε στο σπίτι,το κρεμάγανε στις τράβες  για να τραβήξει,του έβαζαν θυμάμαι και ένα λεμόνι στο στόμα όπου  την επομένη των Χριστουγέννων θα γινότανε ο τεμαχισμός του.

Κόψιμο του χοίρου
Από το βιβλίο Μανόλη Σέργη

 Εκεί να δεις  χαρές, άναμμα οι φουφούδες  και τα κοψίδια, και οι μπριζόλες ατέλειωτες, τραγούδια, κρασιά  και μεθυσμένοι  οι πατεράδες μας.

Φουφού
Πήλινη Ψησταριά(σχεδ.Ι.Μελισσουργός)

 Όλο το χωριό βρισκότανε στον ίδιο ρυθμό, θυμάμαι μάλιστα  εκτός από τα  μπριζολίκια     και κείνα  τα καπαμαδάκια  που τρώγαμε  στις εορταστικές επισκέψεις μας σε άλλα σπίτια καθώς και τα ¨πεσκέσια¨που πήγαιναν κυρίως οι νύφες στις πεθερές.Το πεσκέσι αποτελούνταν από πιάτο γεμάτο από χοιρινό ψαχνό ή άλλο χοιρινό κρέας σκεπασμένο με καρό πετσέτες με κόκκινες η μπλε ρίγες.

Τη διαδικασία συμπλήρωνε το γλέντι
Φωτογραφική συλλογή Παύλου και Αρτεμισίας Αναγνωστόπουλου

Από ένα τμήμα του χοίρου γίνονταν το γλινερό οι λεγόμενες μπουκουνιές.

Γράφει σε σχετική ανάρτησή του ο συμπατριώτης μας από τις Τρίποδες καθηγητής και φίλος Γιώργος Ρεφενές,τσαμπουνάτορας επίσης, με πολύ αγάπη και αυτός για τα έθιμα του τόπου μας.

«Τα χοιροσφάγεια ήταν 24 Δεκεμβρίου.

Άφηναν το χοιρινό τρεις μέρες κρεμασμένο, να σιτέψει.

Ζύγιζε από 80 μέχρι 150 οκάδες

Το κόψιμο του χοιρινού γινότανε 27 Δεκεμβρίου του Αγίου Στεφάνου.

Αφαιρούσαν κεφαλή , τα πόδια και παΐδια που πήγαιναν για κατανάλωση εντός των ημερών.

Το υπόλοιπο το έκοβαν σε κομμάτια ας πούμε 20 επι 30 εκατοστά τα έριχναν σε βραστό νερό, μέσα σε χαρανί, να βράσει λίγο σε αλατισμένο νερό .Το πόσο αλάτι ήταν αρκετό το έβρισκαν με την πλεύση ενός αυγού .

Το χαρανί ήταν μεγάλο καζάνι χωρούσε πάνω από 120 οκάδες νερό. Εκεί έβραζε μέχρι να μπορεί κάπως να μασηθεί. Μετά το έβγαζαν με τρυπητή κουτάλα ,το έριχναν μέσα σε σκάφη το αλάτιζαν το σκέπαζαν .Το λίπος το άφηναν και εκείνο στο καζάνι να κρυώσει και να κατακαθίσει .Την άλλη μέρα <γλυνερίζανε>.Δηλ. κόβανε τις φέτες το κρέας σε μπουκουνιές (=μικρές μπουκιές ,απ΄ έξω το δέρμα μετά λίπος και τέλος λίγο κρέας ).Στο καζάνι αφαιρούσαν το νερό και ζέσταιναν το λίπος. Μετά το αποθήκευαν στο πιθάρι ή μεθυρα .Μια στρώση λίπος ,μια μπουκουνιές, λίπος μπουκουνιές μέχρι να τελειώσουν. Στο πάνω μέρος έβαζαν πάνω από μια πιθαμή λίπος να μη χαλάσει το κρέας .Έτσι το διατηρούσαν και πέρα από το καλοκαίρι. Το μαγείρευαν με διάφορους τρόπους. Τηγανητό με πατάτες και αυγά ομελέτα ο πιο συνηθισμένος. Το καλοκαίρι με αυγά και ντομάτες ομελέτα.(Σημ. Έτσι μου τα επιβεβαίωσε και ο Γιάννης Σφυρόερας του Νικόλα συμμαθητής και φιλος και συγχωριανός).»

Η περίοδος των Χριστουγέννων συνεχίζονταν  μέσα σε θρησκευτική ευλάβεια.

Άραγε ποιος  από εμάς εκείνα τα χρόνια μπορεί να ξεχάσει τη λειτουργία των Χριστουγέννων και το ξύπνημα της μητέρας στις τέσσερις το πρωί που ξεκίναγε  η εκκλησία,το φτωχό μικρό χριστουγεννιάτικο δένδρο από κλαδί κέδρου στολισμένο με πολύχρωμα μπαλόνια που τρύπαγαν στα αγκάθια του και  πλαστικά καραβάκια ή ανθρωπάκια που βρίσκαμε στο απορρυπαντικό Κλύν.

  Συνεχίζει  η Φιλίππα Καραμπάτση.....

Την παραμονή φανερώνουνται και οι Καλλικάντζαροι. Αυτοί εί­ναι μικρά μαύρα ανθρωπάκια, που κατεβαίνουνε από την καμινάδα και κάνουνε ζημιές μέσα στο σπίτι. 

Όποια γυναίκα γεννήσει την πα­ραμονή λένε ότι το παιδί της είναι καλλικαντζαράκι. Για να διώξουνε τους Καλλικάντζαρους από το σπίτι ανάβουνε φωτιές στο τζάκι.

Την παραμονή των Χριστουγέννων λένε και τα κάλαντα:

Αγερσανιωτάκια μιας άλλης εποχής λένε τα κάλαντα

«Καλήν εσπέραν άρχοντες,

αν είναι ορισμός σας

Χριστού τη θείαν γέννησιν

να πω στ’ αρχοντικό σας. 

Χριστός γεννάται σήμερον

εν Βηθλεέμ τη πόλει

οι ουρανοί αγάλλονται

χαίρεται η φύσις όλη. 

Εν τω σπηλαίω τίκτεται

εν φάτνη των αλόγων

ο βασιλεύς των ουρανών

και ποιητής των όλων.

Πλήθος αγγέλων ψάλλουσι

το δόξα εν υψίστοις

και τούτον άξιον εστίν

η των ποιμένων πίστις.

Εκ της Περσίας έρχονται

 τρεις μάγοι με τα δώρα

 άσπρο λαμπρό τους οδηγεί

 χωρίς να λείψη ώρα.

Φθάσαντες στην Ιερουσαλήμ

 με πόθον ερωτώσοι

 που εγεννήθην ο Χριστός

 να παν ’ να τον ευρώσι.

Δια Χριστόν, ως ήκουσε

 ο βασιλεύς Ηρώδης

 αμέσως εταράχτηκε

 και γίνη θηριώδης.

Ότι πολλά φοβήθηκε

 δια την βασιλείαν

 μην του την πάρη ο Χριστός

 και χάσει την αξίαν.

Καλεί τους μάγους και ρωτά

 «που ο Χριστός γεννάται;»

«Εις Βηθλεέμ ηξεύρουσι

 ως η Γραφή διηγάται.

Τους είπε να υπάγωσιν

 και όπου τον ευρώσι

 να τόνε προσκυνήσωσι

 να παν’να του το πώσι.

Όπως υπάγει και αυτός

 για να τον προσκυνήση

με δόλον ο μισόθεος

 για να τον αφανίση.

Φεύγουν οι Μάγοι χαίροντες

 και τον αστέρα βλέπουν

 φως θεϊκόν κατέβαινε

και με χαρά προστρέχουν.

Εν τω σπηλαίω έρχονται

 βρίσκουν την Θεοτόκον

 και εβάστα εις τας αγκάλας της

 τον Άγιόν της Τόκον.

Γονατιστοί τον προσκυνούν

 και δώρα του χαρίζουν

 σμύρνα, χρυσόν και λίβανον,

Θεόν τον ευφημίζουν. 

Την σμύρνα μεν ως άνθρωπον

χρυσόν ως βασιλέα

τον λίβανον δε ως Θεόν

 σ’ όλην την ατμοσφαίραν.

                                 Αφού τον επροσκύνησαν

ευθύς πάλιν μισεύγουν

και τον Ηρώδην μελετούν

να πάνε για να εύρουν.

Πλην άγγελος εζ ουρανού

στέκει, τους εμποδίζει

άλλην οδόν να πορευθούν

αυτός τους καθορίζει.

Και πάλιν άλλος άγγελος

του Ιωσήφ προστάζει

εις Αίγυπτον να πορευθή

και κει να ησυχάζη. 

Να πάρη και την Μαριάμ

ομού με τον υιό της

 ότι Ηρώδης τον ζητεί

τον τόκον τον δικόν της.

Και σας καληνυχτίζουμε

πέσετε κοιμηθήτε

ολίγον ύπνον πάρετε

και ευθύς να σηκωθήτε.

Και βάλετε τα ρούχα σας

εύμορφα ενδυθήτε

στην εκκλησιά τρέζατε

με προθυμίαν μπήτε.

Ν’ακούσετε με προσοχήν

όλην την υμνωδίαν

και με πολλήν ευλάβειαν

την θείαν λειτουργίαν.

Και ευθύς άμα γυρίσετε

εις το αρχοντικόν σας

ευθύς τραπέζι στρώσατε

βάλτε το φαγητό σας.

Και το σταυρό σας κάμετε

γευθήτε και ευφρανθήτε

δώστε και κανενός φτωχού,

όστις να υστερήται.

Δώστε και μας τον κόπον μας

ό,τι είναι ορισμός σας

και ο Χριστός μας πάντοτε

να είναι βοηθός σας.

Χρόνους πολλούς να χαίρεσθε

Πάντα ευτυχισμένοι

Σωματικά και ψυχικά

Να είσθε πλουτισμένοι

Χρόνια Πολλά