Νεόδμητα ξωκλήσια στο Αγερσανί(Μέρος Α)

                       ΝΑΞΙΑΚΑ(ΕΠΕΤΗΡΙΔΑ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΣ ΝΑΞΙΑΚΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ)

                                     Τόμος 5/2015                                

        Νεόδμητα Ξωκλήσια (1994-2014) στο Αγερσανί Νάξου:

  Παράδοση και νεωτερικότητα

      ΜΑΡΙΑ ΜΕΛΙΣΣΟΥΡΓΟΥ(Φιλόλογος)

   Εισαγωγικά

Στην παρούσα εργασία (1) πραγματεύομαι το θέμα των νεόδμητων ξωκλησιών που υπάγονται στην ενορία του Αγερσανίου Νάξου και χρονολογούνται την τελευταία ει­κοσαετία (1994-2014).       

Σκοπός της είναι να καταδείξει κατά πόσο αυτά ακολουθούν την παράδοση των παλαιότερων ξωκλησιών και σε ποια σημεία εμφανίζουν νεωτερικά στοιχεία. Ως πρότυπο σύγκρισης έλαβα αυτό του Αγίου Αρσενίου, από το οποίο κατά την παράδοση - πήρε το όνομά του το χωριό (2). Τα νεόδμητα εν ενεργεία ξωκλήσια του χωριού είναι έξι: ο Άγιος Εφραίμ ο Αγιος Φανούριος, ο Άγιος Ραφαήλ, ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, της Αναλήψεως του Κυρίου και η Αγία Παρασκευή. Η μεταξύ τους σύγκρι­ση είναι πολυεπίπεδη, όπως αποδεικνύεται από την ανάλυση που ακολουθεί.

Ο όροι, νεωτερικότητα / νεωτερικά στοιχεία που προαναφέρθηκε δεν έχει καμία σχέση με κάποιες νεωτερικές / αποδημητικές θρησκευτικές αντιλήψεις των κτιτόρων (κτητόρων) τους ή άλλες σχετικές με τη μορφή και τον τύπο των σύγχρονων αυτών ξωκλησιών. Οι όποιες αλλαγές καταγράφονται στα επόμενα εξαρτώνται κυρίως από τις σύγχρονες κοινωνικές συνθήκες, τις οικονομικές δυνατότητες των κτιτόρων, τα σύγχρονα υλικά δομήσεως που προσφέρουν πολλές δυνατότητες γρήγορης και χαμη­λού κόστους οικοδόμησης, Αλλά και από την προσωπικότητα καθεαυτήν του κτίτορα (το πνευματικό του επίπεδο πρωτίστως) ή τη σχέση του με την «παράδοση», κ.λπ.

(1)Εκφράζω και από τη θέση αυτή τις ευχαριστίες μου στους ανθρώπους, των οποίων η βοήθεια ήταν πολύτιμη για την ολοκλήρωση αυτού του εγχειρήματος. Καταρχάς, στον Μανόλη Σέργη, Αναπλ. Κα­θηγητή του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε αναθέτοντάς μου τη συγκεκριμένη έρευνα, αλλά και για την ευκαιρία που μου έδωσε να γνωρίσω καλύτερα τον τόπο καταγωγής του πατέρα μου, Ιάκωβου Γεωργ. Μελισσουργού. Επίσης, στον κ. Ιωάννη Τουμπακάρη, για τις εποικοδομητικές παρατηρήσεις του. Τα νεόδμητα ξωκλήσια, στα οποία εστιάζει η έρευ­να είναι το αποτέλεσμα των κόπων και των δαπανών των οικογενειών που τα έχτισαν αλλά κυρίως εί­ναι η έμπρακτη απόδοση ευχαριστιών για τάματα που εκπληρώθηκαν, Θα ήθελα λοιπόν να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στον πατέρα Συμεών (Αγ. Κοσμάς), τον ιερέα του Αγερσανιού, για τις γνώσεις και την καθοδήγηση που μου παρείχε με τόση προθυμία και ανιδιοτέλεια. Επίσης, στους ιδιοκτήτες των εκκλησιών που δίχως δισταγμό μου άνοιξαν την πόρτα των εκκλησιών και των σπιτιών τους και μου παρείχαν όλες αυτές τις πολύτιμες πληροφορίες προκειμένου να διεξαχθεί η παρούσα έρευνα. Συγκεκριμένα, τις οικογένειες των: Στέλιου Στ. Δημητροκάλλη (Αγ. Ραφαήλ), Ευαγγελίας Δημητρίου Λιανόπουλου (Αγ. Φανούριος), Κώστα Φ. Μαργαρίτη (Αγ. Παρασκευή), Μανόλη Χρ. Μαργαρίτη. (Αγ. Εφραίμ) και Νικ. Μιχ. Μαργαρίτη (Ανάληψη Κυρίου). Στη συνέχεια, θα ήθελα να ευχαριστήσω την Μαρία Στυλιανού Κάβουρα, για τις πληροφορίες της σχετικά με το ξωκλήσι του Αγίου Αρσενίου. Τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ στην οικογένεια μου και στον οικογενειακό μου φίλο Μανόλη Φαλαγκάρη για τη βοήθεια που μου προσέφεραν.

(2) Για την επιστημονική ερμηνεία του τοπωνυμίου βλ. Μ. Γ. Σέργης, «Προς το Γερσανί, από τους δρόμους της Ιστορίας και της Κοινωνικής Λαογραφίας: μετονομασία ενός τοπωνυμίου, παρε­τυμολογία, ιδεολογήματα». Πρακτικά Δ ' Πανελληνίου Συνεδρίου «Η Νάξος διά μέσου των αιώ­νων», Αθήνα: 2013, 387-405.

Η μελέτη εντάσσεται στη Σύγχρονη Λαογραφία, και μάλιστα στη Σύγχρονη Θρησκευτική Συμπεριφορά, έναν λαογραφικά κλάδο που έχει δώσει προσφάτως πλούσιο νεωτερικό υλικό στην ελληνική λαογραφική βιβλιογραφία (3).

(3) Αναφέρομαι κυρίως στις εργασίες του καθηγητής Λαογραφίας στο Δ.Π.Θ. Μανόλη Γ. Βαρβούνη. Από την τελευταία παραγωγή του επιλέγω ενδεικτικούς τίτλους βιβλίων και εργασιών για τον κάθε ενδιαφερόμενο: Λαϊκή θρησκευτικότητα και εθιμικές πρακτικές. Μελετήματα Θρησκευτικής και Κοινωνικής Λαογραφίας, Αθήνα 2015 (εκδ. Ηρόδοτος). - Λαϊκή θρησκευτικότητα στον ελληνικό αστικό χώρο. Μελετήματα νεωτερικής θρησκευτικής λαογραφίας, Θεσσαλονίκη, 2014 (εκδ. Σταμούλης). - Νεωτερική ελληνική λαϊκή θρησκευτικότητα. Συναγωγή μελετών θρησκευτικής λαογραφίας. Θεσσα¬λονίκη, 2014(εκδ. Μπαρμπουνάκη). - Νεοελληνικά λαϊκά επιτύμβια επιγράμματα. Αθήνα 2007 (εκδ. Παπαζήση) - Θεμελιώδεις έννοιες και μορφές της ελληνικής θρησκευτικής λαογραφίας. Αθήνα 2013 (εκδ. Στρατηγικές Εκδόσεις Ιω. Φλώρου). - «Θρησκευτική Λαογραφία : μια σύγχρονη θεώρηση της λαϊκής θρησκευτικότητας και της λαϊκής θρησκευτικής συμπεριφοράς», στον τόμο Μ. Γ. Βαρβού- νης, Μ. Γ. Σέργης (διεύθυνση), Ελληνική Λαογραφία : Ιστορικά, θεωρητικά, μεθοδολογικά, θεματικές 1. Αθήνα 2012, 669-691. - «Αστικές εκκλησιαστικές λιτανείες», στον τόμο Κύριλλος Κατερέλος, Απ. Γλαβίνας, Γρ. Λαρεντζάκης (επιμ.), Σκεύος εις Τιμήν. Αφιερωματικός τόμος επί τη συμπληρώσει 25ετίας από της εις Επίσκοπον χειροτονίας και 20ετίας από της ενθρονίσεως του Μητροπολίτου Αυστρίας και Εξάρχου Ουγγαρίας και Μεσευρώπης κ. Μιχαήλ. (...), Αθήναι - Βιέννη 2013, 67-75. - «Λαϊκά θρησκευτικά πανηγύρια αθηναϊκών ενοριών», στο Γ. Κ. Καιροφύλας - Σ. Γ. Φιλιππότης (εκδ.), Αθηναϊκό Ημερολόγιο 19 (2008), 210-218. - «Σύγχρονες μορφές θρησκευτικότητας στον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό», Γρηγόριος ο Παλαμάς 90 : 817 (2007), 207-222. - «Αστική λαϊκή θρησκευτικότητα σε ενοριακά πλαίσια: Η περίπτωση της ενορίας της Αγίας Αναστασίας της Πατρικίας της I. Μητροπόλεως Περιστερίου», στον τόμο Γ. Ανδρειωμένος (επιμ.), Ευκαρπίας Έπαινος. Αφιέρωμα στον καθηγητή Παναγιώτη Δ. Μαστροδημήτρη. Αθήνα 2007, εκδ. Πορεία, 183-199. - «Αστικά έθιμα του θανάτου. Παρατηρήσεις και διαπιστώσεις», Παρνασσός 48 (2006), 275-298. - «Οικιακή λαϊκή λατρεία», Εκκλησία 85 :4 (2008), 273-277. - «Λαϊκή θρησκευτική παράδοση και ευρωπαϊκή ολοκλήρωση», Εκκλησία 85:1 (2008), 32-35. - «Προσκυνηματικός τουρισμός και ελληνική λαϊκή τέχνη», Eryheia 29 (2008), 217-228. - «Αθηναϊκά προσκυνητάρια», στο Γ.Κ. Καιροφύλας , Σ.Γ. Φιλιππότης (εκδ.), Αθηναϊκό Ημερολόγιο 20 (2009), 180-185. - «Χάρτινες μικρές εικόνες ευλογίας», Εκκλησία 85:9 (2008), 717-721. - «Όψεις της σύγχρονης λαϊκής θρησκευτικότητας των Ελλήνων», στον τόμο Κωνσταντίνος I. Χολέβας (έκδ.), Ελληνορθόδοξη Πορεία. Ανθολόγιο Κειμένων. Αθήνα 2008, 219- 239. - «Εκκλησιαστικά εγκόλπια ημερολόγια και νεοελληνική λαϊκή θρησκευτικότητα», στον τόμο Ελ. Παπαδοπούλου - Ιω. Ρεμεδιάκη (επιμ.), Γλώσσα Ψυχής Άγγελος. Αφιέρωμα στην Ελευθερία Γιακουμάκη. Αθήνα 2010, 553-567. - «Προσκυνηματικές εκδρομές και ιερές αποδημίες», Θεολογία 80: 1 (2009), 191-211. - «Ναός κάτω από το ναό: Πρακτικές της νεωτερικής ελληνικής αστικής λαϊκής θρησκευτικότητας», Κανίσκιον. Τιμητικός τόμος επί τη 10ετηρίδι (2001-2011) της Αρχιερατείας του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου 'Υδρας, Σπετσών, Αιγίνης, Ερμιονίδος και Τροιζηνίας κ. Εφραίμ. 'Υδρα 2011, 257-263. - «Το 'κιτς' στη σύγχρονη ελληνική εκκλησιαστική και λαϊκή θρησκευτική τέχνη»,Θεολογία 83:1(2012),247-266.-΄Φάγονται πένητες και εμπλησθήσονται΄. Λαογραφικές θεωρήσεις,των εκκλησιαστικών συσσιτίων του ελληνικού αστικού χώρου»,Θεολογία 83:4(2012),81-97.

Πραγματολογικά στοιχεία των ναϋδρίων

Πριν προχωρήσω στη σύγκριση, αξίζει να αναφερθούν κάποια γενικά-πραγματολογικά στοιχεία για κάθε ναϋδριο, τα οποία εκ προοιμίου δεν υπόκεινται σε σύγκριση, είτε διότι είναι τέτοια η φύση τους είτε επειδή η παλαιότητα του ναού του Αγίου Αρσενίου δεν μας παρέχει επαρκείς πληροφορίες για τη σύγκριση. Επίσης, όσον αφορά στο ιδιοκτησιακό τους καθεστώς, εκτός από το εκκλησάκι του Κοσμά του Αιτωλού που ανήκει στην ενορία του χωριού, τα υπόλοιπα είναι ιδιόκτητα, πνευματικά ανήκουν στη Μητρόπολη Παροναξίας και χωροταξικά στην περιοχή της ενορίας του Αγερσανιού.

1. Άγιος Εφμαίμ (4)

     Το ναϋδριο του Αγίου Εφραίμ βρίσκεται στην πε­ριοχή Μαστοράκη. Η οικο­δόμηση του ξεκίνησε το έτος 2004 και ολοκληρώθηκε το 2009. Η οικογένεια του Μανώλη Χρ. Μαργαρίτη επέλε­ξε τη συγκεκριμένη περιοχή για δύο λόγους: (α) το κτήμα στο οποίο ανηγέρθη ήταν ιδι­οκτησία του και (β) βρισκό­ταν σε ιδανικό σημείο, αφού κείται δίπλα στον κεντρικό δρόμο που ενώνει το χωριό με την περιοχή της πολυφημισμένης, πλέον Αγίας Άννας. Αρα, παρατηρούμε ότι ο χώρος της οικοδομήσεώς τους επιλέγεται πλέον σήμερα με εντελώς διαφορειικά κριτήρια εν σχέσει προς το παρελθόν(5).

Κτίστες του (6) αναφέρονται οι Νικόλαος Εμμ. Κατερίνης, Μανώλης Χρήστου Καπρής και Αθανάσιος Κουτάτζης και αρχιτέκτονας η Στέλλα Δεμενοπούλου. Πρό­κειται για εκπλήρωση ενός τάματος των μελών της οικογένειας για την υγεία της θυγατέρας τους. Το κορίτσι «τάχθηκε» στον Αγιο Εφραίμ της Νέας Μάκρης που φέρει την προσωνυμία του θαυματουργού Αγίου. Στην ολοκλήρωσή της συνέδραμαν εθελοντές και η ενορία του χωριού, επειδή μάλιστα η ανέγερση του ήταν πολυέξοδη, η οικογένεια αναγκάστηκε να ασκήσει και δεύτερη εργασία για να αντεπεξέλθει οι­κονομικά. Τα θυρανοίξια πραγματοποιήθηκαν στις 5 Μαΐου του 2009.

εικ.1

(4)Εορτάζει στις 5 Μαΐου

(5)Τα κριτήρια αυτά βλ. στο Αλκη Κυριακίδου-Νέστορος,Λαογραφικά μελετήματα, τ.Ι,Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου,Αθήνα 1989,15 κ.ε.

(6)Όλα τα νεόδμητα ξωκλήσια χτίστηκαν με τα σύγχρονα βασικά υλικά οικοδόμησης (μπετόν, σίδερα,τούβλα και σοβά) ενώ το συγκρινόμενο(Αγ.Αρσενίου) με πέτρες και υλικά τοιχοποιίας της εποχής κατασκευής του. 

2. Άγιος Φανούριος (7)

Ο Άγιος Φανούριος είναι οικοδομημένος στην περιοχή του αεροδρομίου (Αμμουδάρης). Πολιτικός Μηχανικός είναι η Μαρία Σιόντα - Μανωλά και κτίστης ο Χρ. Στρούμπαλης. Η ανέγερση του ναού ήταν αμιγώς οικογενειακό έξοδο και μάλιστα μεγάλο. Η συγκεκριμένη τοποθεσία επιλέχτηκε καθ' υπόδειξη του Αγί­ου, που εμφανίστηκε σε όνειρο της ιδιοκτήτριας Ευαγγελίας Δημ. Λιανοπούλου και λόγω θαύματος, όπως η ίδια ισχυρίζεται. Συγκεκριμένα, το οικόϊτεδο εκείνο θεωρείτο δασική περιοχή κι έτσι δεν δινόταν οικοδομική άδεια στην οικογένεια.

Η ιδιοκτήτρια παρακαλούσε τον Άγιο Φανούριο να της φανερώσει ανθρώπους κατάλληλους να τη βοηθήσουν στην προσπάθεια της να κατοχυρώσει νομικώς τον εν λόγω χώρο. Εν τέλει, κατάφερε να αποδείξει νομίμως ότι αυτός παλαιότε­ρα ήταν καρπουζότοπος και όχι δασική περιοχή. Οι προγονοί της φύτευαν καρπούζια και σιτάρι , και το χωράφι τής ανήκε παλαιόθεν. Η «γραφειοκρατική» της περιπέτεια όμως δεν σταμάτησε εκεί. Έτσι, ενώ ήταν έτοιμη να εγκαταλείψει την προσπάθειά της, παρακάλεσε πάλι τον Άγιο και του υποσχέθηκε χαρακτηριστικά (do ut des): « Αν με βοηθήσεις, εγώ θα σου κάνω μια εκκλησία με τα ίδια υλικά που θα χτίσω το σπίτι μου...». Μία από τις επόμενες νύκτες (κατά τα λεγόμενα και πάλιν της ίδιας) ο Αγιος εμφανίστηκε στο όνειρο της και την παρότρυνε να συνεχίσει υποδεικνύοντας της το σημείο ανέγερσης της εκκλησίας. Οι τίτλοι ιδι­οκτησίας του οικοπέδου κατοχυρώθηκαν τελικά και η εκκλησία κτίστηκε το έτος 2001 όποτε έγιναν και τα θυρανοίξια. Η υποδοχή των πιστών έγινε με μυρωδάτα άνθη στην αυλή της εκκλησίας. Έκτοτε, ο Άγιος Φανούριος είναι ο προστάτης της οικογένειας.

εικ.2

(7) Εορτάζει στις 27 Αυγούστου

3. Άγιος Ραφαήλ (8)

Ο Άγιος Ραφαήλ ανεγέρθη το έτος 2008 στην περιοχή Μεταξά όπου βρίσκεται το κτήμα της οικογένειας Στυλιανού Στ. Δημητροκάλλη. Ο χώρος του διχοτομήθηκε για να κατασκευαστεί ο κεντρικός δρόμος Αγερσανίου - Αγίας Άννας και το ένα εκ των δύο μερών του η οικογένεια επέλεξε να το αξιοποιήσει χτίζοντας το ξωκλήσι. Το κτίσιμό του ήταν οικογενειακό έξοδο με μοναδική έξωθεν δωρεά δύο εικόνες. Η οικογένεια είχε την τιμή και τη χαρά να ιδεί το ξωκλήσι της να χτίζεται με τη δική της συμβολή, αφού κτίστης ήταν ο κτήτορας του ναού Στέλιος Δημητροκάλλης. Αιτία για την οικοδομησή του ήταν και πάλι ένα τάμα της Κ. Στυλιανού Δημητροκάλλη, για τον πατέρα της. Τα θυρανοίξια έγιναν την παραμονή της εορτής, το έτος 2009, όπου πραγματοποιήθηκε αγιασμός και ανήμερα έγινε η θεία Λειτουργία.

εικ.3

(8) Εορτάζει την Τρίτη του Πάσχα.

Θα ακολουθήσει το Β΄Μέρος