Άλλο ήθη, άλλο έθιμα: Διευκρινίσεις

Του Μανόλη Σέργη,Τακτικού Καθηγητή Λαογραφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης

Το θέμα του σημερινού άρθρου είναι σαφές ήδη από τον τίτλο του. Αποδεικνύω ότι οι όροι ήθη και έθιμα είναι εντελώς διαφορετικοί, αλλά εμείς, ακόμη και οι «ειδικοί», τους συνεκφέρομε στον λόγο μας, λες και είναι ταυτόσημες έννοιες.

Ήθη είναι τα αισθήματα, οι αντιλή­ψεις, οι νοοτροπίες, οι στάσεις, οι συμ­περιφορές των μελών των κοινωνικών ομάδων που συναπαρτίζουν έναν λαό, τον ελληνικό φερ’ ειπείν. Είναι π.χ. οι απόψεις του «παραδοσιακού» ανθρώπου για τον θάνατο και την μετά από αυτόν ζωή, το απολύτως αντι-καταναλωτικό πνεύμα του, η στάση του έναντι του δι­καίου και του αδίκου, η ηθική του γενι­κώς, οι (λίγο-πολύ κοινές) απόψεις του για τις σχέσεις του με τη γυναίκα και τα παιδιά του, η συμπεριφορά του έναντι των κοινωνικά αποκλεισμένων, η σχέση του με τον χρόνο, κλπ. κλπ. Σε αυτά τα ήθη των «παλαιών» ας αντιπαραβάλλουμε τα ήθη των σύγχρονων Ελλήνων, των μετά τουλάχιστον το 1970: Είναι τα ίδια; Όλα; Ή τίποτα δεν θυμίζει τα αλλοτικά ήθη; Αναφέρω μερικά προς σύγκριση: Καταναλωτισμός, θεοποίηση της υλικότητας (πολυτελή αυτοκίνητα), καταφυγή σε πρακτικές και μη χρονοβόρες λύσεις (πλαστικό, φαστ-φουντ, κλπ.), άλλες από­ψεις περί γάμου, περί της προγαμήλιας ηθικής των κοριτσιών, ατομικισμός, κλπ.

Αντιθέτως: Τα έθιμα «είναι τα ήθη όταν παίρνουν μια ορισμένη, σταθερή και επαναλαμβανόμενη μορφή» (Μ. Μερακλής, Ελληνική Λαογραφία, Καρδαμίτσα 2011,132). Οι αντιλήψεις (π.χ.) για την παρθενιά και την αγνεία της νύφης (το ήθος) οδήγησαν στο έθιμο σε πολλά χωριά της Ελ­λάδας του ελέγχου της παρ­θενίας, με μια τελετή που κορυφωνόταν με την επί­δειξη ή την περιφορά του ματωμένου «πουκάμι­σου» της νύφης (με πυ­ροβολισμούς, τραγούδια,χορούς, φαγητά και ξεφάντωμα), με την τελετουργική παράδοσή του τελικά από την πε­θερά στη νύφη. Τα έθιμα δηλαδή είναι πράξεις, δρώμενα, θεατρικές παραστά­σεις. Τα ήθη είναι ένα άμορφο υλικό στάσεων και συμπεριφορών.

Άλλο ένα παράδειγμα από τον γάμο: Οι αντιλήψεις για τον ρόλο της νύμφης στο νέο της σπιτικό, ειδικά σε εκείνα που διαβιούσαν εκτεταμένες οικογένειες(πάπποι, πεθερικά, ανύπαντρα αδέρφια του γαμπρού, το νέο ζευγάρι) επέ­βαλαν αυτός ο ρόλος να είναι σαφώς οριοθετημένος, η νύφη δηλαδή να υπακούει αναντίρρητα στις εντολές των μελών της οικογέ­νειας του άνδρα της. Αυτό το ήθος μετατρε­πόταν σε εθιμική συμπεριφορά, σε έθιμα: Π.χ., τρα­γουδούσαν κατά τη μετάβασή της στο νέο της σπίτι τραγούδια που τής υπενθύμιζαν αυτήν την επι­βαλλόμενη συμπεριφορά, η πεθερά της την υποδεχόταν στο σπίτι και της προσέφερε γλυκό, για είναι (αναλογική μα­γεία) πάντα γλυκειά μαζί της κατά τη συμβίωσή τους, στον Πόντο ειδικότερα η νύφη απαγορευόταν να μιλά στα πε­θερικά της και τους κουνιάδους της, και απευθυνόταν προς αυτούς με παντομιμικές κινήσεις, το γνωστό στους Ποντίους μαch (προφέρεται μας). Η νύφη ελάμβανε το δικαίωμα να απευθύνεται στον πεθερό μόνον αν της το παρείχε ο ίδιος. Πότε συνήθως; Όταν του παρέδιδε τελετουργικά στην αγκαλιά του (ιδού ένα ακόμη έθιμο) το αρσενικό παιδί που θα γεννούσε, άρα όταν θα διαιώνιζε το γένος του (το ήθος που έγινε έθιμο).

Ένα τελευταίο παράδειγμα από τον θάνατο: Θυμηθείτε πόσα έθιμα δημι­ουργούσε στο σπίτι και στο νεκροταφείο η πίστη (ήθος) για την μετά θάνατον ζωή του νεκρού.

Άρα, πρόκειται για δύο εντελώς δια­φορετικές έννοιες, οπότε, ειδικά όσοι είμαστε εκπαιδευτικοί, καλό είναι να προσέχουμε σε αυτήν την διάκριση. Όσο για το αν χάνονται σήμερα ήθη ή έθιμα, νομίζω πως έγινε αντιληπτό ότι χάνονται και ήθη και έθιμα. Τα πρώτα (τα ήθη) επιβιώνουν, χάνονται ή αντι­καθίστανται από καινούργια. Τα δεύτερα (έθιμα) ή χάνονται παντελώς ή επιβιώ­νουν με παντελώς νέες σκηνοθεσίες και νοηματοδοτήσεις και μετατρέπονται σε φολκλόρ (όπως έγραφα στο προ­ηγούμενο άρθρο).

Το πιο σημαντικό όμως κρίνω πως είναι να συντηρήσουμε εκείνα από τα ήθη του παρελθόντος που μας έδωσαν τον λαμπρό μας παραδοσιακό πολιτισμό και να τα συμπληρώσουμε με ανάλογα σύγχρονα. Ιδού όμως το πρόβλημα: Ποιος ορίζει, ποιος επιλέγει, ποιος επι­βάλλει πλέον το δημιουργικό, ανθρώπινο, ηθικό, ήθος; Κάποτε το όριζε (μετά από πολύχρονη δοκιμή) η μικρή κοινότητα του χωριού. Σήμερα; Έχω δώσει απαν­τήσεις σε προηγούμενα άρθρα μου όταν μιλούσα για τους φορείς που διαμορ­φώνουν τον σύγχρονο ελληνικό πολιτι­σμό.

Καλή Σαρακοστή.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα "Η ΦΩΝΗ¨ της Ένωσης Αγροτικών  Συνεταιρισμών Νάξου
                                                      (αριθ.φύλλου 27-Φεβρουάριος 2018)