Μαγγανομηχανές.Το πότισμα μιας άλλης εποχής

(φωτ.Ι.Μελισσουργός)

Οι αγερσανιώτες αγρότες έχουν ήδη βάλει(φυτέψει) την χειμερινή  πατάτα και έχουν αρχίσει να την ποτίζουν.

Η άντληση  του νερού γίνεται σήμερα με ηλεκτρικά μοτέρ και με ελάχιστες πετρελαιομηχανές που ο οικείος ήχος τους αντηχεί τις απογευματινές ώρες στα χωράφια σαν αφύπνιση μνήμης των παλιότερων από μας.

Μεταξύ των μεθόδων ποτίσματος ήταν και οι μαγγανομηχανές ή μαγγάνια.

Θα προσπαθήσω να εξηγήσω στους νεότερους τι ήταν αυτό το σύστημα άρδευσης.

Στην περιγραφή της μαγγανομηχανής είχα την  τύχη το εφετινό καλοκαίρι να έχω για οδηγό τον πρώην Πρόεδρο της Κοινότητας Νίκο Καραμπάτση.

Μια επιλογή που δεν ήταν καθόλου  τυχαία αφού ο Νίκος συνέχισε την τέχνη του σιδηρουργού στο χωριό  μετά τον πατέρα του Μιχάλη Καραμπάτση που μαζί με αυτόν,αργότερα δε μόνος,  κατασκεύασαν μαζί και με τους άλλους σιδηρουργούς που είχε το χωριό μας  δεκάδες τύμπανα μαγγανομηχανής και εκατοντάδες κουβάδες και αλυσίδες.

Στην προηγούμενη αναφορά είχα γράψει ότι οι μαγγανομηχανές εμφανίστηκαν στο χωριό γύρω στο 1950.Η χρονολογία αυτή ανατρέπεται από ανθρώπους που γνωρίζουν και συγκεκριμμένα εκτός του Νίκου και από τον Στέλιο Πρ.Καραμανή(Προκοπάκη)

Σύμφωνα λοιπόν με τις μαρτυρίες των ανθρώπων αυτών  οι μαγγανομηχανές εμφανίστηκαν στο χωριό  στα μέσα της περιόδου του 1910 ή το αργότερο στις αρχές του 1920.

Οι μαγγανομηχανές αντικατέστησαν σιγά σιγά το αεράνι κάνοντας το πότισμα της παραγωγής πιο ξεκούραστο.

Αεράνι

(φωτ.ιντερνέτ)

Ας παρακολουθήσουμε όμως την περιγραφή του συστήματος μέσα από την αφήγηση του Νίκου.

Η μαγγανομηχανή και τα μέρη της 

(φωτ.Ι.Μελισσουργός)

Το σύστημα μιας μαγγανομηχανής περιέχει αρκετά εξαρτήματα που το ένα με το άλλο κατάλληλα κατασκευασμένα και συνδεδεμένα βγάζουν στην επιφάνεια  το νερό μέσα από ένα  πηγάδι.

Tύμπανο-Γέφυρα(Καμπάνα)-Γρανάζια.Το τύμπανο είναι η μεγάλη κυκλική ρόδα με ίσα ταξινομημένες θήκες οι οποίες αποτελούν τη "φωλιά" των κουβάδων.

Το τύμπανο ήταν περασμένο σε ένα σιδερένιο άξονα που από την μια  πλευρά του πηγαδιού  ήταν στερεωμένος σε μια σιδερένια λιπαινόμενη, για  εξουδετέρωση των τριβών  βάση, και από την άλλη στο κάθετο γρανάζι της γέφυρας ή καμπάνας.

Το οριζόντιο γρανάζι περιστρέφονταν σε ένα κάθετο σιδερένιο άξονα επίσης με γρανάζι που στην απόληξή του είχε μια σιδερένια θήκη που συγκρατούσε το ξύλο (τράβα) με αντίβαρο από την άλλη πλευρά πάνω στο οποίο  ήταν στερεωμένο το σύστημα έλξης,ένα σιδερένιο πλακέ κυρτό σίδερο δηλαδή,  του μουλαριού ή του γαϊδάρου μαζί με ένα άλλο ξύλο οδηγό στο τράβηγμα για το καπίστρι.

Τα δόντια του οριζόντιου γραναζιού  συγκρατούνταν σε περίπτωση ανάποδης περιστροφής με μια γλώσσα.Αυτό ήταν για ασφάλεια και του ζώου αλλά και των κουβάδων για να μη γυρίσει το τύμπανο ανάποδα και πέσουν οι κουβάδες στο πηγάδι.

Αυτό συνέβαινε σε μερικές περιπτώσεις και η ταλαιπωρία να ανεβάσεις τους κουβάδες από τον πάτο του πηγαδιού και να τις τοποθετήσεις ξανά στο τύμπανο απαιτούσε αρκετές ώρες και πολύ κόπο.

Τα πρώτα τύμπανα που ήρθαν στο χωριό ήταν χυτά μαντεμένια και τα κατασκεύαζε ένα εργοστάσιο στη Σύρο με το όνομα του κατασκευαστή Μπαρμπέτας.

Ο Μπαρμπέτας για να βγάζουνε πολύ νερό έκανε ισάριθμα τα γρανάζια και κινούνταν  κατά 1/3 το οριζόντιο και κατά 2/3 το κάθετο.

Τα γρανάζια δούλευαν αργά και σε κάποιους κατασκευαστές που  δεν ήταν ισάριθμα τα γρανάζια  έπρεπε να πάρει μιάμιση στροφή  το ζώο για να πάρει μια στροφή το τύμπανο και να χυθούνε επτά  κουβάδες.

Αυτά όμως που ήταν  ισάριθμα και τα έκανε ο Μπαρμπέτας με ένα κύκλο του ζώου έκανε μια στροφή το τύμπανο και χυνόντουσαν επτά κουβάδες.

Ο Μπαρμπέτας επίσης έκανε τις λάμες της αλυσίδας  πιο μικρές από τον κατασκευαστή των Αθηνών με το όνομα Λειβαδίτης και αυτό έκανε επίσης πιο γρήγορη τη διαδρομή του κουβά στο τύμπανο.

Το τύμπανο του Λειβαδίτη

(φωτ.Ι.Μελισσουργός)

Ιδιαίτερο είδος τυμπάνου άγνωστου κατασκευαστή

(φωτ.Ι.Μελισσουργός)

Εδώ ο Πρόεδρος αναφέρει ότι το 1956 που πήγε στην Αθήνα είδε να κινούνται οι μαγγανομηχανές εκεί  με μοτέρ ή και πετρελαιομηχανές.

Αργότερα για κάποιους άγνωστους τότε λόγους ο Μπαρμπέτας σταμάτησε το εργοστάσιό του  και  τύμπανα και άλλα χυτά έβγαζε  μόνο ο Λειβαδίτης.

Αυτός όμως νόθευε το μαντέμι με πολύ χώμα που είχε ως αποτέλεσμα να υπάρχουν πιο γρήγορα φθορές στο χυτό μέρος του συστήματος.

Τα πρώτα μαγγάνια που ήρθανε στο χωριό ήτανε των Τουμπακάρηδων λίγο έξω από το χωριό αλλά ήρθαν μόνο τα γρανάζια και η γέφυρα(γέφυρα είναι ένα τοξοτό χυτό που μέσα στερεώνονται τα γρανάζια).Τα υπόλοιπα μέρη φτιάχτηκαν στο χωριό.

Άλλο ήτανε της Αφέντζιας(τοπωνύμιο)του Γιάννη του Μαργαρίτη (Μπαρμπούνη) που το τύμπανο ήταν μαντεμένιο,άλλο ήτανε του Παπαγιάγκου(παρατσούκλι) στου Κουρερέ (τοπωνύμιο)που το είχε ο Μανόλης ο Κατερίνης(της Παπαδιάς).

Μετά τον πόλεμο του 1940 άρχισε να κατασκευάζεται από τους σιδεράδες του χωριού όλο το σύστημα εκτός τα χυτά δηλ.τα γρανάζια.

Τα τύμπανα ήταν λαμαρινένια.

Τα λαμαρινένια τύμπανα ήταν από 50 κιλά μέχρι και 120

Το τύμπανο πχ.του Μιχάλη Καπρή ήταν 114 κιλά και ενδεχόμενα να υπάρχει στο κτήμα της Κουλούρας(τοπωνύμιο)ακόμη.

Θυμάται ο Νίκος που ήταν μικρός ότι ήρθε ο Μιχαλιός νεαρός τότε που ήταν πολύ παλληκάρι, το πήρε στα πλευρά του και το πήγε στην Κουλούρα με τα πόδια σε όλη τη διαδρομή και με τη μια που λένε σήμερα.

Ένα  πολύ καλός τεχνίτης Γιαμούρης  επωνομαζόμενος κατασκεύαζε αργότερα και σιδερένιες γέφυρες(καμπάνες).

Οι κουβάδες είναι ανοιχτές μικρές λαμαρινένιες κυλινδρικές δεξαμενές συνδεδεμένες μεταξύ τους με τη λεγόμενη αλυσίδα.

Κάθε κουβάς είχε δεξιά και αριστερά καρφωμένα επάνω του δυο τσέρκια που στο επάνω μέρος είχαν από μια τρύπα.Τα σιδερένια αυτά τσέρκια συνδέονταν με τον επόμενο κουβά με τις τσαβέτες(πύρρους).

Το μέγεθος του κουβά με την αλυσίδα του χωρούσε στη φωλιά του τυμπάνου.

Οι κουβάδες λοιπόν συνδεδεμένοι μέσω της αλυσίδας ο ένας  μετά τον άλλο με την κυκλική κίνηση του τύμπανου που γινόταν από το ζώο  κατέβαιναν  στο πηγάδι ανάποδα και έκλειναν  σταδιακά προς το πάνω μέρος,γεμίζοντας  νερό που το ανέβαζαν  μέχρι τη γούρνα και στη συνέχεια στρεφόμενοι προς  αυτή το άδειαζαν.Συνέχιζε ο επόμενος κουβάς μέσα σε μια αέναη  διαδικασία ωρών μέχρι να γεμίσει η στέρνα ή να ποτιστεί το χωράφι.

Κουβάδες

(φωτ.Ι.Μελισσουργός)

Οι κουβάδες και η αλυσίδα καθώς και οι συνδετικοί κρίκοι(τζαβέτες) κατασκευάζονταν εξ ολοκλήρου από τους αγερσανιώτες σιδηρουργούς.

Η αλυσίδα τα λαμάκια δηλαδή από την μια και την άλλη του κουβά ήταν διπλωμένα στο σημείο της σύνδεσης και άνοιγαν την τρύπα (15mm)με κρύο το υλικό.

Το θηλύκωμα απαιτεί ταχύτητα και ελαφριά χτυπήματα του σφυριού και ήταν μια πολύ τεχνική διαδικασία περιγράφει ο Νίκος ενθυμούμενος τα νιάτα του που πέρασαν μέσα στο κάρβουνο,στη φωτιά και το αμόνι.  

Όλα τα παραπάνω αποτελούσαν το μηχανικό  σύστημα της μαγγανομηχανής.

Το σύστημα όμως αυτό δεν ήταν στον αέρα.Ηταν στερεωμένο σε πέτρινη βάση προσαρμοσμένη στην κάθε τοποθεσία που έχτιζαν τεχνίτες που ήξεραν καλά την πέτρα και την αρμονία της ισσοροπίας και της ευθυγράμμισης.

Τέτοιος μάστορας,πετράς ήταν ο συγχωρεμένος Γεώργιος Εμ.Μεντζουβής (Σορώκος) αδελφός της γιαγιάς μου Μαργαρίτας.

Η βάση λοιπόν ήταν προσαρμοσμένη στο χώρο και στην περίμετρο του πηγαδιού επίσης  φτιαγμένη  με το καλλιτεχνικό  μεράκι του τεχνίτη.Για το λόγο αυτό υπάρχουν ποικιλία βάσεων.

(Φωτ.Ι.Μελισσουργός)

(φωτ.Ι.Μελισσουργός)

(φωτ.Ι.Μελισσουργός)

(φωτ.Ι.Μελισσουργός)

Κατασκευή προσαρμοσμένη σε καλουπωτό πηγάδι

Ετσι λοιπόν Μαγγανομηχανή,γέφυρα,κουβάδες και ζώο πότιζαν ώρες ατελείωτες την παραγωγή της πατάτας.

Ο μηχανισμός αυτός  έφερε επανάσταση στην άρδευση των καλλιεργειών.Ο πολύς και χειρωνακτικός κόπος μεταφέρθηκε από τον άνθρωπο στα ζωντανά, μουλάρια και γαιδούρια που αγόγγυστα και καταϊδρωμένα, πολλές φορές με χτυπήματα στην πλάτη από την  βέργα του γεωργού για να επισπεύδουν την κίνησή τους γύρω από το πηγάδι,  γέμιζαν την στέρνα ή και σε μερικές περιπτώσεις απευθείας το αυλάκι για να πάει το νερό στην αλητάνα.

Σχέδιο από ιντερνέτ

Διαδοχή

(φωτ.Ι.Μελισσουργός)

Το σύστημα αυτό της άρδευσης κράτησε για πολλά χρόνια και αντικαταστάθηκε με τις βενζινομηχανές και πετρελαιομηχανές οι οποίες με τη σειρά τους έδωσαν τη θέση τους στα τηλεχειριζόμενα από απόσταση μέσω των δικτύων 3G-4G, πανίσχυρα ηλεκτρικά μοτέρ.

Σημ.Συμπληρώνω τη δημοσίευση και με τα στοιχεία που μου έστειλε ο φίλος Γιάννης Ρεφενές από τις Τρίποδες"Το κυκλικό πλακέ σίδερο πίσω από τον πισινό του ζώου λεγόταν κολοσούρτης.Το μεταλλικό σίδερο που ένωνε τους κουβάδες λεγόταν Τζαβέτα και για να μην ξεπερνά η τζαβέτα υπηρχε μια μεταλλική ασφάλεια πού λεγότανε Ατσιδάκι.Αν κοβόταν το ατσιδάκι και έφευγε η τζαβέτα έπεφταν οι κουβάδες στο πηγάδι ".